Οι Μετοχές

Οι Μετοχές, τι είναι

Οι μετοχές (Participoj) είναι λέξεις που περιγράφουν μια πράξη ή μια κατάσταση ως χαρακτηριστικό του υποκειμένου ή του αντικειμένου. Σχηματίζονται με ειδικές καταλήξεις. Υπάρχουν έξι μετοχικές καταλήξεις:

• Τρεις ενεργητικές: -ant, -int, -ont

• Τρεις παθητικές: -at, -it, -ot

Ενεργητικές μετοχές

Η ενεργητική μετοχή δείχνει την πράξη ή την κατάσταση ως ιδιότητα του υποκειμένου:

• -anta (συντελείται στο χρόνο του ρήματος της πρότασης)

• -inta (έχει ολοκληρωθεί πριν το χρόνο του ρήματος της πρότασης)

• -onta (πρόκειται να γίνει μετά το χρόνο του ρήματος της πρότασης)

Παραδείγματα:

• Viro, kiu ankoraŭ legas, estas leganta viro. Άντρας που ακόμη διαβάζει, είναι ένας διαβάζων άντρας.

• Viro, kiu antaŭe legis, estas leginta viro. Άντρας που είχε διαβάσει νωρίτερα, είναι ένας διαβασμένος άντρας.

• Viro, kiu poste legos, estas legonta viro. Άντρας που θα διαβάσει αργότερα, είναι ένας μέλλων αναγνώστης.

Παθητικές μετοχές

Η παθητική μετοχή δείχνει την πράξη ή την κατάσταση ως ιδιότητα του αντικειμένου:

• -ata (συντελείται στο χρόνο του ρήματος της πρότασης)

• -ita (έχει ολοκληρωθεί πριν το χρόνο του ρήματος της πρότασης)

• -ota (πρόκειται να γίνει μετά το χρόνο του ρήματος της πρότασης)

Παραδείγματα:

• Libro, kiun oni ankoraŭ legas, estas legata libro. Βιβλίο που διαβάζεται ακόμη, είναι ένα υπό ανάγνωση βιβλίο.

• Libro, kiun oni antaŭe legis, estas legita libro. Βιβλίο που είχε ήδη διαβαστεί, είναι ένα διαβασμένο βιβλίο.

• Libro, kiun oni poste legos, estas legota libro. Βιβλίο που θα διαβαστεί στο μέλλον, είναι ένα προς ανάγνωση βιβλίο.

ℹ️ Οι παθητικές μετοχές μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο για ρήματα με αντικείμενο. Δεν μπορούμε να πούμε okazata γιατί το okazi δεν έχει αντικείμενο. Το ίδιο ισχύει για ρήματα με την κατάληξη -iĝ, π.χ. mortiĝita, maljuniĝata δεν επιτρέπονται.

Πως λειτουργούν

Οι μετοχές χρησιμοποιούνται σε σχέση με το χρόνο που ορίζει το ρήμα της πρότασης, με σκοπό να αναδείξουν αν η ενέργεια που περικλείουν σε εκείνο το χρόνο:

• έχει ολοκληρωθεί,

• είναι σε εξέλιξη, ή

• πρόκειται να συμβεί αργότερα.

Τα φωνήεντα στις καταλήξεις των μετοχών (-ant, -int, -ont, κ.λπ.) είναι ίδια με εκείνα των ρηματικών καταλήξεων (-as, -is, -os) και έχουν παρόμοιο νόημα, αλλά όχι ίδιο. Ο χρόνος δίνεται από το ρήμα, η μετοχή καθορίζει την ολοκλήρωση της πράξης:

• -as δείχνει ότι κάτι συμβαίνει τώρα ή συνήθως.

• -ant / -at δείχνει διάρκεια ή επαναληπτικότητα της πράξης. Η πράξη συμβαίνει στο χρόνο του ρήματος, όχι αναγκαστικά στο παρόν.

• -is δείχνει ότι κάτι συνέβη στο παρελθόν.

• -int / -it δείχνει ολοκλήρωση της πράξης. Η πράξη συμβαίνει στο χρόνο του ρήματος, όχι αναγκαστικά στο παρελθόν.

• -os δείχνει μελλοντική πράξη.

• -ont / -ot δείχνει ότι κάτι είναι σκοπούμενο. Η πράξη συμβαίνει στο χρόνο του ρήματος, όχι αναγκαστικά στο μέλλον.

Παραδείγματα:

• Li skribas. Γράφει τώρα ή συνήθως.

• Tiam li estis skribanta en sia ĉambro. Εκείνη την ώρα έγραφε – πράξη σε εξέλιξη.

• La letero estis skribata en la paŭzo. Το γράμμα γραφόταν στο διάλειμμα.

• Janjo havis dormon interrompatan. Ο ύπνος της Γιανιό διακοπτόταν επανειλημμένα.

• Li skribis. Έγραψε – παρελθοντική πράξη.

• Kiam li estis skribinta la leteron, li foriris. Αφότου έγραψε το γράμμα, έφυγε.

• Li sendis la skribitan leteron. Έστειλε το ήδη γραμμένο γράμμα.

• La letero estis skribita en la paŭzo. Το γράμμα ολοκληρώθηκε στο διάλειμμα.

• Li skribos. Θα γράψει στο μέλλον.

• Li estis skribonta la leteron, sed devis foriri. Επρόκειτο να γράψει το γράμμα, αλλά έπρεπε να φύγει.

• Sur la tablo kuŝis aro de legotaj leteroj. Πάνω στο τραπέζι υπήρχε σύνολο επιστολών που έπρεπε να διαβαστούν.

Μη αποδεκτές μετοχές

Κάποιοι δοκιμάζουν μη επίσημες μετοχές που αντιστοιχούν στη δυνητική έγκλιση (US):

• skribunta viro = "άντρας που θα έγραφε"

• skributa letero = "γράμμα που θα γραφόταν"

Αυτές οι μορφές δεν ανήκουν στην επίσημη γραμματική και συνήθως δεν γίνονται κατανοητές. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν μόνο αστεία ή πειραματικά.

Μετοχές ως Επιρρήματα

Η μετοχή με κατάληξη -e δηλώνει συνοδευτική ενέργεια που σχετίζεται με το υποκείμενο της πρότασης. Αντί να πούμε δύο προτάσεις — μία για κάθε πράξη — τις ενώνουμε σε μία, πιο σύνθετη.

Παραδείγματα:

• Li legis sian libron kaj manĝis samtempe pomon.
  → Manĝante pomon li legis sian libron.
  👉 Το φαγητό και το διάβασμα συνέβησαν ταυτόχρονα.

• Li faris sian taskon. Poste li iris hejmen.
  → Farinte sian taskon li iris hejmen.
  👉 Η εργασία ολοκληρώθηκε πριν πάει σπίτι.

• Li intencis skribi leteron. Tial li kolektis siajn skribilojn.
  → Skribonte leteron li kolektis siajn skribilojn.
  👉 Η επιστολή επρόκειτο να γραφεί· η συλλογή των εργαλείων προηγήθηκε.

• Ili laboris. Samtempe la mastro rigardis ilin.
  → Ili laboris rigardate de la mastro.
  👉 Η εργασία και η παρακολούθηση έγιναν ταυτόχρονα.

• Mi tute ne atendis lin, sed li tamen venis al mi.
  → Li venis al mi tute ne atendite.
  👉 Δεν τον περίμενα καθόλου, όμως ήρθε. Η μη-αναμονή προηγείται της άφιξης.

• Oni preskaŭ kaptis lin, sed li forkuris.
  → Kaptote, li forkuris.
  👉 Τη στιγμή που ήταν έτοιμος να συλληφθεί, το έσκασε.

Γλωσσική σημείωση

Τέτοιες συμπυκνωμένες προτάσεις εμφανίζονται πιο συχνά στη γραπτή γλώσσα. Περιγράφουν σύνθετες σχέσεις με πυκνό και ελαφρώς δύσκολο τρόπο. Στον προφορικό λόγο είναι πιο συνηθισμένο να χρησιμοποιούμε περισσότερες λέξεις.

⚠️ Σημασιολογικός περιορισμός

Στις παραπάνω προτάσεις, η επιρρηματική μετοχή πρέπει να περιγράφει το υποκείμενο του ρήματος:

• Farinte la taskon li iris hejmen.
  ✅ Αυτός έκανε την εργασία. Αυτός πήγε σπίτι.

• Ili laboris rigardate.
  ✅ Αυτοί δούλευαν. Αυτοί παρακολουθούνταν.

Δεν είναι σωστό να πούμε:

• ❌ Promenante sur la strato venis subite ideo al mi en la kapon.

  Εδώ, το ρήμα venis έχει ως υποκείμενο τη λέξη ideo. Η φράση ακούγεται σαν να περπατούσε η ιδέα στο δρόμο, που προφανώς δεν είναι η επιθυμητή σημασία.

Πρέπει να πούμε:

• ✅ Promenante sur la strato mi subite ekhavis ideon en la kapon. Περπατώντας στο δρόμο, μου ήρθε ξαφνικά μια ιδέα.

ή:

• ✅ Kiam mi promenis sur la strato, venis subite ideo al mi en la kapon. Όταν περπατούσα στο δρόμο, ξαφνικά μου ήρθε μια ιδέα.

Ουσιαστικοποιημένες μετοχές

Πολλές μετοχές χρησιμοποιούνται σαν ουσιαστικά, ειδικά για να δηλώσουν πρόσωπα με ρόλους ή ιδιότητες:

• lernanto = μαθητής (η ενεργά μαθαίνων)

• amanto = εραστής (αυτός που αγαπά)

• esperanto = αυτός που ελπίζει → το όνομα της γλώσσας!

Η ενεργητική μετοχή με κατάληξη -o δείχνει το υποκείμενο της ενέργειας ή της κατάστασης.
Η παθητική μετοχή με κατάληξη -o δείχνει το αντικείμενο της ενέργειας.
Σύμφωνα με ειδικό κανόνα, η μετοχή σε -o αναφέρεται κανονικά σε πρόσωπο.

Παραδείγματα:

• skribanto = άτομο που γράφει (skribanta persono)

• skribinto = άτομο που έγραψε (skribinta persono)

• skribonto = άτομο που θα γράψει (skribonta persono)

• amato = αγαπημένο πρόσωπο (persono kiun iu amas)

• amito = πρόσωπο που αγαπήθηκε (persono kiun iu antaŭe amis)

• amoto = πρόσωπο που θα αγαπηθεί (persono kiun iu poste amos)

👉 Όταν ο Νικοδήμος χτυπάει τον Ιωσήφ:
ο Νικοδήμος είναι batanto (ο χτυπών)
ο Ιωσήφ είναι batato (αυτός που δέχεται το χτύπημα)

Επεξηγηματικά παραδείγματα:

• La fuĝintoj kolektiĝis sur la kampo.
  → Τα άτομα που είχαν προηγουμένως φύγει.

• La juĝotoj staris antaŭ la juĝisto.
  → Τα άτομα που επρόκειτο να δικαστούν.

🚫 Μην προσθέτετε την κατάληξη -ul (π.χ. skribantulo), επειδή οι μετοχές σε -o ήδη υποδηλώνουν άτομο.

Αν δεν πρόκειται για άτομο...

Αν η λέξη δεν αναφέρεται σε πρόσωπο, αλλά σε αντικείμενο ή πράγμα, τότε προσθέτουμε το επίθημα -aĵ:

• skribitaĵo = κάτι που γράφτηκε

• legataĵo = κάτι που διαβάζεται

• plenumitaĵo = κάτι που ολοκληρώθηκε

• plaĉantaĵo = κάτι που ευχαριστεί

👉 Όμως συχνά η κατάληξη μετοχής είναι περιττή, και αρκεί:

• skribaĵo, legaĵo, plenumajo, plaĉaĵo

Τεχνικά, Μαθηματικά συμφραζόμενα

Μερικές φορές μετοχές σε -o δηλώνουν μη ανθρώπινα πράγματα, ιδίως σε τεχνικά συμφραζόμενα:

• dividanto = ο διαιρέτης (αριθμός που διαιρεί)

• dividato = ο διαιρετέος (αριθμός που διαιρείται)

Προσοχή με επιθέτα

Από ουσιαστικά που δηλώνουν πρόσωπα, μπορούμε να σχηματίσουμε επίθετα που σημαίνουν «σχετικό με το πρόσωπο»:
π.χ. novulo → novula kurso = μάθημα για αρχάριους.

Αυτό δεν γίνεται με μετοχές σε -o, επειδή οι αντίστοιχες σε -a έχουν άλλη σημασία:

• komencanto → komencanta kurso ≠ μάθημα για αρχάριους
  (σημαίνει «μάθημα που αρχίζει κάτι»)

👉 Πρέπει να πούμε: kurso por komencantoj ή porkomencanta kurso.

Η λέξη Esperanto

Η λέξη Esperanto (με κεφαλαίο) ήταν αρχικά μετοχή και σήμαινε το άτομο που ελπίζει.
Σήμερα όμως είναι όνομα γλώσσας, και πλέον θεωρείται ουσιαστικό, όχι μετοχή.

Άρα:

• Esperanta = σχετικό με τη γλώσσα Εσπεράντο

• esperanto (με πεζό) = το άτομο που ελπίζει (παραμένει μετοχή)

Δες και εδώ:

Η Γραμματική της Εσπεράντο.

Πίνακας Περιεχομένων Γραμματικής

Τι είναι η Εσπεράντο;

Γιατί να μάθει κανείς Εσπεράντο;