Ουσιαστικά
Τα ουσιαστικά (substantivoj) είναι λέξεις που δηλώνουν πράγματα: συγκεκριμένα αντικείμενα, αφηρημένες έννοιες, ανθρώπους, ζώα, φαινόμενα, πράξεις, ποιότητες, είδη, άτομα κ.ά.
Τελειώνουν πάντα σε -o. Δεν υπάρχει γραμματικό γένος.
Παραδείγματα:
- amik-o = φίλος
- amikino = φίλη
- tablo = τραπέζι
- forto = δύναμη
- espero = ελπίδα
- urbo = πόλη
- homo = άνθρωπος
- lernanto = μαθητής
- lernantino = μαθήτρια
- kat-o = γατί
- hundo = σκυλί
- leono = λιοντάρι
- ĉevalo = άλογο
- araneo = αράχνη
- porko = γουρούνι
- tigro = τίγρη
- bovo = βόδι
- elefanto = ελέφαντας
Κλίση των ουσιαστικών
Μετά την κατάληξη –o, μπορούμε να προσθέσουμε:
- –j για πληθυντικό
- –n για αιτιατική
- ή και τα δύο, πάντα με τη σειρά –j πριν το –n
Χρήση ουσιαστικών σε προτάσεις
Τα ουσιαστικά, ή οι φράσεις που περιέχουν ουσιαστικά ως βασική λέξη, μπορεί να παίζουν διαφορετικούς ρόλους:
- Υποκείμενο
→ La bona virino trankviligis sian soifon. (virino = υποκείμενο) - Αντικείμενο
→ Mi vidas leonon. (leonon = αντικείμενο, αιτιατική) - Επίκληση
→ Ludoviko, donu al mi panon. (Ludoviko = επίκληση) - Προσδιορισμός τόπου
→ Sur la fenestro kuŝas krajono kaj plumo. (sur la fenestro = τοπικός προσδιορισμός) - Συμπλήρωμα κατοχής
→ La dentoj de leono estas akraj. (de leono = γενική, ιδιοκτησία) - Κατηγορούμενο
→ Mi estas muzikisto. (muzikisto = χαρακτηρισμός του mi)
Λέξεις που λειτουργούν ως ουσιαστικά
Ορισμένες λέξεις χωρίς –o, λειτουργούν συντακτικά ως ουσιαστικά:
- Προσωπικές αντωνυμίες: mi, vi, li
- Απλές Λέξεις Πίνακα (tabelvortoj) με -u, -o: iu, kio, tio, nenio
- Ονόματα γραμμάτων: bo, ĉo, eno
- Αριθμοί: unu, dek, cent, ..
- Η λέξη ambaŭ (και οι δύο, αμφότεροι)
Επίσης, ποσοτικά επιρρήματα όπως multe, iom μπορούν να λειτουργούν ως ουσιαστικά.
Κύρια ονόματα
- Πλήρως εξεσπεραντισμένα κύρια ονόματα τελειώνουν σε -o:
- Anno, Petro, Teodoro, Mario
- Μη εξεσπεραντισμένα ονόματα συνήθως δεν έχουν -o:
- Anna, Peter, Theodore Roosevelt, Marie Curie, Deng Xiaoping
Σε τέτοια ονόματα συχνά παραλείπεται το -n της αιτιατικής, ακόμη κι όταν η συντακτική θέση το απαιτεί. (Περισσότερα στην ενότητα για το -n.)
Απόστροφος αντί για –o
Η κατάληξη –o μπορεί να παραληφθεί και να αντικατασταθεί με απόστροφο, αλλά όχι όταν ακολουθούν –j ή –n:
- hund’ = hundo, saĝ’ = saĝo, am’ = amo, kur’ = kuro, Jokoham’ = Jokohamo
Ο τονισμός της λέξης δεν επηρεάζεται από την απόστροφο. Η λέξη τονίζεται σαν να υπήρχε η κατάληξη.
Επίθετα
Τα επίθετα (adjektivoj) εκφράζουν ιδιότητες, χαρακτηριστικά, σχέσεις, ιδιοκτησία κ.ά. Τα επίθετα λήγουν πάντα σε –a.
Παραδείγματα:
- longa = με πολύ μήκος
- ruĝa = κόκκινος (με την ιδιότητα του κόκκινου)
- bona = καλός (με την ποιότητα του καλού)
- inteligenta = έξυπνος
- homa = σχετικός με ανθρώπους
- malaperinta = που έχει ήδη εξαφανιστεί
Οι κτητικές αντωνυμίες (mia, via κ.ά.), οι τακτικοί αριθμοί (dua, tria κ.ά.) και οι μετοχές λειτουργούν σαν επίθετα.
Κλίση επιθέτων
Μετά το –a μπορούν να προστεθούν:
- –j για πληθυντικό
- –n για αιτιατική
- ή και τα δύο, πάντα με τη σειρά –j πριν το –n
Χρήση επιθέτων
1. Περιγραφή ουσιαστικών
Επιθετικοί προσδιορισμοί:
Τοποθετούνται συνήθως πριν το ουσιαστικό, αλλά μπορούν να μπουν και μετά για λόγους έμφασης.
- granda domo (ένα μεγάλο σπίτι)
- la tago longa, la longa tago (η μέρα η μακριά, η μακριά μέρα)
- fama Franca verkisto, fama verkisto Franca (ένας διάσημος Γάλλος συγγραφέας, ένας διάσημος συγγραφέας Γάλλος)
- Lingvo Internacia (Γλώσσα διεθνής)
Κατηγορηματικοί προσδιορισμοί:
Περιγράφουν το υποκείμενο, ή αντικείμενο μέσω ρήματος (esti, iĝi, fariĝi, fari):
- La domo estas granda. (Το σπίτι είναι μεγάλο)
- Tiuj ĉi verkistoj iam iĝos famaj. (Αυτοί οι συγγραφείς κάποτε θα γίνουν διάσημοι)
- Mi farbis mian domon blanka. (Βάφω το σπίτι μου -ώστε να γίνει- λευκό)
2. Περιγραφή άλλων λέξεων
Τα επίθετα μπορούν να περιγράψουν και άλλα λεξίδια που λειτουργούν σαν ουσιαστικά, για παράδειγμα αντωνυμίες:
- Mi estas feliĉa. (Είμαι ευτυχισμένος)
- Tiu estas mia. (Εκείνος-η-ο είναι δικός μου)
- Tio estas bona. (Εκείνο είναι καλό)
- Ili fariĝis koleraj. (Αυτοί θύμωσαν – έγιναν θυμωμένοι)
- Ambaŭ ŝajnis dormantaj. (Και οι δύο φαινόντουσαν να κοιμούνται)
3. Ουσιαστικοποίηση επιθέτων
Όταν είναι φανερό από το πλαίσιο της πρότασης / συζήτησης ποιό ουσιαστικό εννοείται, τότε μπορούμε να το παραλείψουμε:
- la plej belega [palaco] το πιο όμορφο [παλάτι]
- alian [supon] άλλη [σούπα]
- malmultaj [homoj] λίγα [άτομα]
- saman [aferon] ίδιο [πράγμα]
- la dua [horo] τη δεύτερη [ώρα]
- la Francan [lingvon] τη γαλλική [γλώσσα] κ.ά.
Λέξεις που λειτουργούν σαν επίθετα
Κάποιες λέξεις χωρίς κατάληξη -a λειτουργούν σαν επίθετα:
- Απλές Λέξεις Πίνακα (tabelvortoj) με -a, -u, -es: tia, iu, ies
- ambaŭ
- αριθμοί: unu, du, tri
Παραδείγματα:
- Tiun straton mi neniam vidis antaŭe. Δεν έχω ξαναδεί ποτέ αυτόν τον δρόμο.
- Mi korektis ambaŭ erarojn. Διόρθωσα και τα δύο λάθη.
- Tie loĝas du Hungaroj kaj tri Kanadanoj. Δύο Ούγγροι και τρεις Καναδοί ζουν εκεί.
Βαθμοί Σύγκρισης
Οι βαθμοί σύγκρισης (komparacio) είναι δύο:
Συγκριτικός
Ο Συγκριτικός (komparativo) σχηματίζεται με τη χρήση των λέξεων pli και ol:
- pli (πιο) → pli bela = πιο όμορφη, και η σύγκριση εκφράζεται με ol (από, παρά)
- → ŝi estas pli alta ol mi = είναι ψηλότερη από μένα.
Υπερθετικός
Ο υπερθετικός (superlativo) σχηματίζεται με τη χρήση των λέξεων plej και el:
- plej (πιο πολύ, υπέρτατος βαθμός): → la plej bela = η πιο όμορφη
Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί το el (από):
- → ŝi estas la plej alta el ĉiuj = είναι η πιό ψηλή από όλους.