Ρήματα και Ρόλοι

Το Σπουδαιότερο Μέρος της Πρότασης

Το ρήμα (ή κατηγόρημα) είναι το σημαντικότερο γραμματικό στοιχείο κάθε πρότασης. Καθορίζει τη γραμματική δομή ολόκληρης της πρότασης, όπως ένα σενάριο καθορίζει τους ρόλους σε ένα θεατρικό έργο.

Η σημασία του ρήματος καθορίζει:

• ποιοι "ρόλοι" (π.χ. υποκείμενο, αντικείμενο) μπορούν να εμφανιστούν

• ποια γραμματικά χαρακτηριστικά αυτοί πρέπει να έχουν.

Για να φτιάξουμε σωστές προτάσεις, πρέπει:

• να γνωρίζουμε καλά το νόημα κάθε ρήματος,

• και να ξέρουμε ποιοι γραμ­ματικοί ρόλοι (υποκείμενο, αντικείμενο, κατηγορούμενο) μπορούν ή πρέπει να το συνοδεύουν.

Ιδίως σημαντικό είναι να κατανοούμε τη διαφορά και τη χρήση των:

• υποκειμένου (subjekto),

• αντικειμένου (objekto),

• και κατηγορουμένου (predikativo).

Ρήματα χωρίς Υποκείμενο

Σχεδόν κάθε ρήμα στην Εσπεράντο χρειάζεται υποκείμενο. Υπάρχουν όμως ορισμένα ρήματα που δεν απαιτούν υποκείμενο. Αυτά ονομάζονται ρήματα χωρίς υποκείμενο (sensubjektaj).

✦ tagiĝi (= ξημερώνει)

Μπορεί να σχηματίσει πλήρη πρόταση μόνο του, χωρίς καμία άλλη λέξη:

• Tagiĝis. = Ξημέρωσε.

• Baldaŭ tagiĝos. = Σύντομα θα ξημερώσει.

✦ temi (= αφορά, έχει θέμα)

Το ρήμα temi δεν χρειάζεται υποκείμενο, αλλά χρησιμοποιείται σχεδόν πάντα με προσδιορισμό με το pri:

• Temas pri politiko. = Πρόκειται για πολιτική.

• Verŝajne temos pri ni. = Μάλλον θα αφορά εμάς.

Σε κάποιες περιπτώσεις, αυτό που αποτελεί "θέμα" της πρότασης μπορεί να τοποθετηθεί ως υποκείμενο:

• La libro temas pri matematiko. = Το βιβλίο αφορά τα μαθηματικά.

✦ pluvi (= βρέχει)

Χρησιμοποιείται όπως στα ελληνικά, χωρίς υποκείμενο:

• Pluvis hieraŭ. = Έβρεξε χθες.

• Baldaŭ pluvos. = Σύντομα θα βρέχει.

Αν όμως κάτι άλλο πέφτει με τρόπο παρόμοιο της βροχής, αυτό το "κάτι" μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως υποκείμενο:

• Ĉiuspecaj demandoj pluvis sur ŝin. = Κάθε είδους ερωτήσεις "έβρεχαν" πάνω της.

• Ŝtonoj pluvis sur ilin. = Πέτρες έπεφταν πάνω τους.

⚠ Δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε τέτοια "αντικείμενα" με τη μορφή αιτιατικής:
❌ Pluvis ŝtonojn sur ilin. (Λάθος)

Αμετάβατα ρήματα

Τα περισσότερα ρήματα στην Εσπεράντο απαιτούν υποκείμενο, όμως πολλά από αυτά δεν μπορούν να έχουν αντικείμενο. Αυτά ονομάζονται αμετάβατα ρήματα (netransitivaj).

✦ morti (= πεθαίνω)

Το υποκείμενο είναι αυτό που χάνει τη ζωή του:

• En la domo de la malgranda Niko mortis lia maljuna avino.
  Στο σπίτι του μικρού Νίκο πέθανε η ηλικιωμένη γιαγιά του.

✦ okazi (= συμβαίνει)

Το υποκείμενο είναι ένα γεγονός ή παρόμοια έννοια:

• En tiu urbo ĉiujare okazas foiro.
  Σε αυτή την πόλη κάθε χρόνο γίνεται πανηγύρι.

• Kio okazis? = Τι συνέβη;

• Okazis io grava. = Συνέβη κάτι σημαντικό.

✦ danci (= χορεύω)

Το υποκείμενο είναι αυτό που κινείται χορευτικά:

• La gejunuloj kune dancis.
  Οι νέοι χόρεψαν μαζί.

Καμιά φορά το είδος του χορού εμφανίζεται ως αντικείμενο:

• Mi dancis valson kun li.
  Χόρεψα βαλς μαζί του.

Μεταβατικά ρήματα

Πολλά ρήματα απαιτούν υποκείμενο αλλά μπορούν επίσης να έχουν και αντικείμενο. Αυτά ονομάζονται μεταβατικά ρήματα (transitivaj).

✦ vidi (= βλέπω)

Το υποκείμενο είναι αυτό που με τα μάτια του παρατηρεί κάτι. Το αντικείμενο είναι αυτό που παρατηρείται:

• La knabino vidas la domon. Το κορίτσι βλέπει το σπίτι.

• Ĉu vi vidis la akcidenton? Είδες το ατύχημα;

✦ preni (= παίρνω)

Το υποκείμενο είναι αυτό που προκαλεί την ενέργεια και αποκτά το αντικείμενο. Το αντικείμενο είναι αυτό που, λόγω της πράξης, περνά στην κατοχή του υποκειμένου:

• Ŝi prenis teleron el la ŝranko. Πήρε ένα πιάτο από το ντουλάπι.

✦ helpi (= βοηθώ)

Το υποκείμενο είναι αυτό που διευκολύνει κάποιον.
Αυτός του οποίου η εργασία ή το έργο διευκολύνεται, μπορεί να είναι:

• αντικείμενο: Ili helpis la blindulon. → Βοήθησαν τον τυφλό.

• ή να εισαχθεί με πρόθεση al: Eble mi povos helpi al vi. → Ίσως μπορέσω να σε βοηθήσω.

Περιγραφικά ρήματα

Τα περιγραφικά ρήματα (priskribaj) συνδέουν μια περιγραφή με το υποκείμενο ή το αντικείμενο. Η περιγραφή αυτή ονομάζεται κατηγορούμενο (predikativo). Συνήθως δεν συνοδεύεται από αιτιατική (-n).

✦ esti (= είμαι)

Το υποκείμενο είναι αυτό που έχει κάποια ιδιότητα. Η ιδιότητα εμφανίζεται ως κατηγορούμενο:

• La domo estas granda. Το σπίτι είναι μεγάλο.

• Mia patro estis ŝoforo. Ο πατέρας μου ήταν οδηγός.

✦ fariĝi (= γίνομαι)

Το υποκείμενο είναι αυτό που αποκτά κάποια ιδιότητα. Η ιδιότητα εμφανίζεται ως κατηγορούμενο:

• La etoso fariĝis bona. Η ατμόσφαιρα έγινε καλή.

• Ili fariĝis ŝtelistoj. Έγιναν κλέφτες.

✦ opinii (= θεωρώ)

Το υποκείμενο είναι αυτό που έχει άποψη για μια ιδιότητα κάποιου πράγματος. Το αντικείμενο είναι αυτό που έχει την ιδιότητα. Η ίδια η ιδιότητα εμφανίζεται ως κατηγορούμενο του αντικειμένου:

• Mia fratino opinias viajn klopodojn vanaj. Η αδελφή μου θεωρεί τις προσπάθειές σου μάταιες.

Ρήματα με το -IG

Τα ρήματα που σχηματίζονται με το επίθημα -IG είναι πάντα μεταβατικά. Δηλώνουν προκαλούμενη ενέργεια ή κατάσταση. Το υποκείμενο είναι πάντα η αιτία ή αυτός που προκαλεί κάτι. Η ρίζα ή οι ρίζες πριν από το -IG δείχνουν το αποτέλεσμα της ενέργειας.

Ιδιότητα ή κατάσταση

Αν το αποτέλεσμα του ρήματος με -IG είναι ιδιότητα ή κατάσταση (θέση, ταυτότητα κ.λπ.), τότε το αντικείμενο είναι αυτό που αποκτά την ιδιότητα ή την κατάσταση:

• lacigi = κάνω κάποιον να κουραστεί
  La tro multa parolado lacigas lin. Το πολύ μίλημα τον κουράζει.
  La vojaĝo certe vin lacigis. Το ταξίδι σίγουρα σας κούρασε.
  Tiu ĉi medikamento estas bona, sed ĝi lacigas la uzanton. Αυτό το φάρμακο είναι καλό, αλλά κουράζει τον χρήστη.

• edzinigi = να παντρεύω μια γυναίκα (την κάνω σύζυγο)
  Mi edzinigas mian filinon ne kun ia simpla nobelo. Δεν παντρεύω την κόρη μου με κάποιον απλό ευγενή.
  Li edzinigis ŝin al si per la edziĝa ringo. Την παντρεύτηκε με το δαχτυλίδι του γάμου.

Μη μεταβατική ενέργεια

Αν το αποτέλεσμα του IG-ρήματος είναι μη μεταβατική ενέργεια, τότε το αντικείμενο είναι το υποκείμενο του αρχικού ρήματος:

• bruligi = κάνω κάτι να καεί
  Oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. Συχνά καίνε τα ρούχα του ασθενή.
  La suda suno bruligas lian nudan kapon. Ο νότιος ήλιος καίει το γυμνό του κεφάλι.

• sidigi = καθίζω κάποιον
  Ŝi sidigis la infanon sur siaj genuoj. Έβαλε το παιδί να καθίσει στα γόνατά της.
  Li residigis la hundon sur la keston. Ξανακάθισε τον σκύλο στο κιβώτιο.

Μεταβατική ενέργεια

Αν το αποτέλεσμα του IG-ρήματος είναι μεταβατική ενέργεια, τότε υπάρχουν δύο επιλογές:

Η αντικατάσταση μπορεί να είναι:

➤ είτε το υποκείμενο του αρχικού ρήματος

➤ είτε το αντικείμενο του αρχικού ρήματος

Παραδείγματα:

• sciigi = ενημερώνω, κάνω κάποιον να μάθει
  Ŝi sciigis min pri la novaĵo. Με ενημέρωσε για το νέο.
  Ŝi sciigis la novaĵon al mi. Ενημέρωσε το νέο σε εμένα.

• memorigi = υπενθυμίζω
  Tio memorigas min pri mia infaneco. Αυτό μου θυμίζει τα παιδικά μου χρόνια.
  Tio memorigas al mi mian infanecon. Αυτό μου υπενθυμίζει την παιδική μου ηλικία.

⚠️ Προσοχή: Δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί και το ένα και το άλλο ταυτόχρονα. Δεν είναι σωστό:
✘ Ŝi sciigis min novaĵon.
✘ Tio memorigas min mian infanecon.

Ρήματα με το -IĜ

Τα ρήματα που σχηματίζονται με το επίθημα -IĜ είναι πάντα αμετάβατα.

Μετάβαση σε νέα κατάσταση

Τα τυπικά -IĜ-ρήματα δηλώνουν μετάβαση σε μια νέα κατάσταση. Η ρίζα ή οι ρίζες πριν από το -IĜ δείχνουν το αποτέλεσμα, δηλαδή τη νέα κατάσταση. Το υποκείμενο είναι αυτό που αλλάζει κατάσταση. Η αιτία ή πρόσωπο που προκαλεί την αλλαγή δεν αναφέρεται, γιατί δεν μας ενδιαφέρει:

• malpuriĝi = λερώνομαι
  Mia vesto malpuriĝis. Τα ρούχα μου λερώθηκαν.

• glaciiĝi = παγώνω (γίνομαι πάγος ή παγωμένος)
  La akvo glaciiĝis. Το νερό πάγωσε.

• edziniĝi = παντρεύομαι (γίνομαι σύζυγος γυναίκα)
  Ĉu vi volas edziniĝi kun mi? Θέλεις να παντρευτούμε;

Ρήματα με -IĜ από μεταβατικά ρήματα: Παθητική σημασία χωρίς ρήμα-δράστη

Όταν το -IĜ προστίθεται σε μεταβατικά ρήματα, τότε δεν δηλώνεται αλλαγή κατάστασης, αλλά μια ενέργεια που γίνεται "από μόνη της". Είτε δεν υπάρχει δράστης, είτε δεν μας ενδιαφέρει ποιος είναι.

Σε αυτές τις περιπτώσεις, το υποκείμενο του νέου ρήματος είναι το αντικείμενο του αρχικού μεταβατικού ρήματος. Η χρήση του -IĜ μοιάζει με παθητική φωνή, αλλά χωρίς να υπάρχει δηλωμένος δράστης.

• detruiĝi = καταστρέφομαι
  Tiu ĉi domo detruiĝis dum la milito. Αυτό το σπίτι καταστράφηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου.
  Ĉiuj miaj planoj detruiĝis. Όλα τα σχέδιά μου καταστράφηκαν.
  (detrui = καταστρέφω κάτι) → La milito detruis la domojn. Ο πόλεμος κατέστρεψε τα σπίτια.

• ruliĝi = κυλάω, μετακινούμαι τροχοειδώς
  La veturilo ruliĝis tre rapide. Το όχημα κύλισε πολύ γρήγορα.
  (ruli = κυλάω κάτι ή μετακινώ με τροχούς) → La vendisto rulis sian ĉaron. Ο πωλητής κύλισε το καρότσι του.

• komenciĝi = αρχίζω (ως παθητική μορφή του "komenci")
  Tiam komenciĝis la milito. Τότε ξεκίνησε ο πόλεμος.
  Lia nomo komenciĝas per Z. Το όνομά του αρχίζει από Ζ.
  (komenci = ξεκινώ κάτι) → Ŝi komencis paroli. Άρχισε να μιλάει.

Δες και εδώ:

Η Γραμματική της Εσπεράντο.

Πίνακας Περιεχομένων Γραμματικής

Τι είναι η Εσπεράντο;

Γιατί να μάθει κανείς Εσπεράντο;