Σύνθετοι Χρόνοι Ρημάτων

Σύνθετοι χρόνοι

Με τη βοήθεια του ρήματος esti (αλλά και ορισμένα άλλα ρήματα) και των διαφόρων μετοχών, μπορούμε να εκφράσουμε με μεγάλη ακρίβεια χρονικές αποχρώσεις, διάρκεια, ολοκλήρωση, υποθετικότητα κ.τ.λ.

Αν για παράδειγμα το ρήμα τοποθετεί την ενέργεια ή την κατάσταση στο παρελθόν (mi estis = ήμουν), τότε υπάρχουν 3 εκδοχές:

• εκείνη την στιγμή να έχει ολοκληρωθεί η ενέργεια (mi estis manĝinta = είχα φάει), ή

• να έχει ξεκινήσει και να συμβαίνει εκείνη τη στιγμή (mi estis manĝanta = έτρωγα), ή

• να πρόκειται να ξεκινήσει αργότερα (mi estis manĝonta = επρόκειτο να φάω), αλλά πιθανότατα στο παρελθόν.

Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται σύνθετοι χρόνοι, όπως για παράδειγμα ο παρατατικός, ο παρακείμενος, ο υπερσυντέλικος, ο συντελεσμένος μέλλοντας, αλλά και άλλοι χρόνοι που δεν υπάρχουν στην Ελληνική γραμματική.

Οι απλοί τύποι με τις καταλήξεις -as, -is, -os, -us, -u είναι γενικά προτιμότεροι, αλλά σε περιπτώσεις που θέλουμε λεπτομερή περιγραφή, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε σύνθετους τύπους.

Κατ’ αρχήν, μπορούμε να συνδυάσουμε κάθε τύπο του esti (esti, estas, estis, estos, estu, estus) με όλες τις 6 μετοχές (leganta, leginta, legonta, legata, legita, legota). Αυτό δίνει 36 πιθανούς συνδυασμούς. Στην πράξη βέβαια χρησιμοποιούνται μόνο ορισμένοι από αυτούς. Πιο σύνθετες έννοιες αποδίδονται συχνά περιφραστικά με το συνδυασμό απλών ρηματικών τύπων και χρήση χρονικών προσδιορισμών, συνδέσμων, βοηθητικών προτάσεων κλπ.

Παραδείγματα ενεργητικής μορφής (aktiva):

• Li estas leganta libron.
  → Διαβάζει βιβλίο τώρα (η ανάγνωση διαρκεί τώρα).

• Li estis leganta libron.
  → Διάβαζε τότε ένα βιβλίο (διαρκής πράξη στο παρελθόν).

• Li estos leganta libron.
  → Θα διαβάζει (σε συγκεκριμένο μελλοντικό χρόνο).

• Li estas leginta libron.
  → Έχει ήδη διαβάσει (η πράξη ολοκληρώθηκε πριν από τώρα).

• Li estis leginta libron.
  → Είχε διαβάσει (ολοκλήρωση πριν από παρελθοντικό σημείο).

• Li estos leginta libron.
  → Θα έχει διαβάσει (πριν από μελλοντικό σημείο).

• Li estus leginta libron, se...
  → Θα είχε διαβάσει, αν...

• Li estis legonta libron.
  → Ήταν έτοιμος να διαβάσει, αλλά δεν ξεκίνησε ακόμη.

• Li volas esti legonta libron.
  → Θέλει να είναι έτοιμος για μελλοντική ανάγνωση.

Παθητικά παραδείγματα (pasiva)

• La libro estas legata.
  → Το βιβλίο διαβάζεται τώρα.

• La libro estos legata.
  → Το βιβλίο θα διαβάζεται τότε.

• La libro estus legata, se...
  → Θα διαβαζόταν, αν...

Παρατηρήσεις:

• Οι σύνθετες μορφές με -ant- χρησιμοποιούνται σπάνια· δηλώνουν έντονα διάρκεια όταν συμβαίνει κάτι άλλο. Συνήθως αρκεί ο απλός τύπος.

• Οι σύνθετες μορφές με -int- είναι συχνότερες, γιατί δηλώνουν πράξεις που έγιναν πριν από άλλες. Μπορεί όμως και το πλαίσιο να δείχνει αυτή τη σχέση.

  Εναλλακτικά, μπορείς να χρησιμοποιήσεις:
  jam, antaŭe, ĵus, post kiam, antaŭ ol.

• Οι σύνθετες μορφές με -ont- δείχνουν επικείμενη ή προγραμματισμένη πράξη. Εναλλακτικά μπορούν να χρησιμοποιηθούν λέξεις όπως baldaŭ, ή ρήματα όπως intenci, plani, devi.

Μορφές -int- έναντι -it-

• Οι μορφές -int- δείχνουν ότι κάτι έγινε πριν από κάτι άλλο.

• Οι μορφές -it- δείχνουν ότι κάτι ολοκληρώθηκε ή είχε ως αποτέλεσμα.

Παραδείγματα:

• Tiam li estis eltrovinta la veron.
  → Είχε ανακαλύψει την αλήθεια πριν από τότε.

• Tiam la vero estis eltrovita.
  → Η αλήθεια ανακαλύφθηκε τότε ή λίγο πριν, ανάλογα με το συμφραζόμενο.

  Εναλλακτικά: Tiam oni eltrovis la veron.

• Kiam via domo estis konstruata, mia estis jam longe konstruita.
  → Όταν η δικιά σου οικία κατασκευαζόταν, η δικιά μου είχε ήδη προ πολλού ολοκληρωθεί.

• Antaŭe ni iradis en la lernejon kaj iom lernis, kaj poste ni estis konfirmitaj.
  → Η επιβεβαίωση ήρθε μετά το σχολείο.

Ρηματοποίηση μετοχών

Αντί για esti + participo, μπορεί να χρησιμοποιηθεί απευθείας ένα ρηματοποιημένο σχήμα:

• estas leganta → legantas

• estis legonta → legontis

• estus leginta → legintus

• estas legata → legatas

• estos legita → legitos

👉 Αυτά είναι γραμματικά σωστά, αλλά σπανίως κατανοητά στην πράξη, γιατί περιέχουν υπερβολικά πολλές πληροφορίες. Είναι καλύτερα να χρησιμοποιούνται οι κανονικές σύνθετες μορφές με esti.

Χρήση -intus και -atas

Μερικές τέτοιες συντομευμένες μορφές χρησιμοποιούνται πιο συχνά:

• -intus: δείχνει πράξη στο παρελθόν σε υποθετικά σενάρια:

  • Se mi sciintus tion, mi agintus alie. Αν το ήξερα, θα είχα ενεργήσει διαφορετικά.

• -atas: δείχνει παθητική ενέργεια που συμβαίνει τώρα:

  • Bezonatas novaj fortoj. Χρειάζονται νέες δυνάμεις.

  • Serĉatas nova redaktisto. Αναζητείται νέος συντάκτης.

Παθητική Φωνή

Προτάσεις με μεταβατικό ρήμα μπορούν να μετατραπούν από ενεργητικές σε παθητικές. Η παθητική φωνή (Pasivo) είναι σαν αντίστροφος τρόπος παρουσίασης μιας ενέργειας. Όταν μετατρέπουμε πρόταση σε παθητική, συμβαίνουν τρεις αλλαγές:

1. Το αντικείμενο γίνεται υποκείμενο (και χάνει την κατάληξη -n).

2. Το ρήμα γίνεται σύνθετος τύπος: esti + παθητική μετοχή.

3. Το υποκείμενο της ενεργητικής πρότασης εξαφανίζεται ή εμφανίζεται με de.

Παραδείγματα:

• La knabino vidas la domon.
  (Το κορίτσι βλέπει το σπίτι.)

  ➤ La domon → la domo
  ➤ vidas → estas vidata
  ➤ la knabino → de la knabino
  → La domo estas vidata de la knabino.
  (Το σπίτι βλέπεται από το κορίτσι.)

• Li batis sian hundon per bastono.
  (Χτύπησε τον σκύλο του με ραβδί.)

  ➤ sian hundon → lia hundo
  ➤ batis → estis batata
  ➤ li μπορεί να παραλειφθεί
  → Lia hundo estis batata per bastono.
  (Ο σκύλος του χτυπήθηκε με ραβδί.)

Χρησιμοποιούμε παθητική φωνή όταν θέλουμε να απομακρύνουμε την προσοχή από το ενεργητικό υποκείμενο και να τη στρέψουμε στην ενέργεια ή στο αντικείμενο που γίνεται υποκείμενο. Είναι χρήσιμη όταν μιλάμε για γενικά πράγματα, όπου δεν υπάρχει σαφές ενεργητικό υποκείμενο.

Το "de" στην παθητική

Αν θέλουμε να διατηρήσουμε το αρχικό ενεργητικό υποκείμενο, το εισάγουμε με την πρόθεση de:

• Ĝi estis trovita de mia frato.
  → Βρέθηκε από τον αδερφό μου.
  (Ο αδερφός μου το βρήκε.)

• La piano estas ludata de vera majstro.
  → Το πιάνο παίζεται από έναν αληθινό δεξιοτέχνη.

Η πρόθεση de έχει πολλές σημασίες, αλλά με παθητική μετοχή δείχνει τον ενεργητικό δράστη.

⚠️ Αν υπάρχει κίνδυνος παρερμηνείας, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την πιο σαφή μορφή fare de:

• Ĝi estis forprenita fare de mi.
  → Αφαιρέθηκε από εμένα.
  (Εγώ το αφαίρεσα.)

Παθητικό με υποκείμενο πρόταση ή απροσδιόριστο

Αν το υποκείμενο είναι δευτερεύουσα πρόταση, απαρέμφατο ή ποσοτικό επίρρημα, η μετοχή παίρνει κατάληξη -e (σαν επίρρημα):

• Oni interkonsentis, ke mi faru tion.
  → Estis interkonsentite, ke mi faru tion.
  (Συμφωνήθηκε να το κάνω.)

• Oni ordonis al mi fari tion.
  → Al mi estis ordonite fari tion.
  (Μου δόθηκε εντολή να το κάνω.)

• Oni atribuis multe al tiu rakonto.
  → Multe estis atribuite al tiu rakonto.
  (Αποδόθηκαν πολλά σε αυτή την ιστορία.)

Αν το ρήμα είναι μεταβατικό αλλά δεν έχει αντικείμενο, η παθητική πρόταση γίνεται χωρίς υποκείμενο, και η μετοχή ξανά παίρνει -e:

• Oni parolis pri tio.
  → Pri tio estis parolate.
  (Γίνεται λόγος γι’ αυτό.)

Επιλογή μετοχής

Η επιλογή μετοχής (participelekto) στην παθητική φωνή εξαρτάται από αυτό που θέλουμε να εκφράσουμε.

• Επιλέγουμε -at όταν μας ενδιαφέρει η διάρκεια ή επαναληπτικότητα της ενέργειας.

• Επιλέγουμε -it όταν μας ενδιαφέρει κυρίως η ολοκλήρωση ή το αποτέλεσμα.

• Επιλέγουμε -ot όταν θέλουμε να δείξουμε την κατάσταση πριν από την ενέργεια.

Πώς να επιλέξουμε σωστά

Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε δοκιμαστικές λέξεις για να επιλέξουμε σωστά:

• Αν μπορούμε να προσθέσουμε "iom post iom", "plu kaj plu" ή "ree kaj ree" χωρίς να αλλάζει το νόημα, τότε ταιριάζει -at , γιατί δείχνει σταδιακή ή επαναλαμβανόμενη ενέργεια.

• Αν μπορούμε να προσθέσουμε "definitive", τότε ταιριάζει -it , γιατί δίνει έμφαση στην οριστική ολοκλήρωση.

Παραδείγματα:

• Ŝi amis kaj estis [plu kaj plu] amata.
  (Αγαπούσε και [συνεχώς] αγαπιόταν.)

• Dum la teatraĵo estis [iom post iom] montrata...
  (Καθώς το θεατρικό παρουσιαζόταν [σταδιακά]...)

• Tiu komercaĵo estas ĉiam volonte [ree kaj ree] aĉetata.
  (Το προϊόν αγοράζεται [ξανά και ξανά] με ευχαρίστηση.)

• Estu trankvila, mia ŝuldo estos [definitive] pagita.
  (Μη φοβάσαι, το χρέος μου θα [οριστικά] πληρωθεί.)

Μερικά ρήματα επιδέχονται και τις δύο επιλογές

Ορισμένα ρήματα έχουν διπλή σημασία, άρα και η μετοχή ποικίλλει:

Παράδειγμα: okupi = "καταλαμβάνω"

• Mi estas okupata de mia laboro.
  (Είμαι απασχολημένος από τη δουλειά μου — διαρκές κράτημα.)

• Mi estas okupita de mia laboro.
  (Έχω "καταληφθεί" από τη δουλειά — οριστικό αποτέλεσμα.)

Παράδειγμα : kovri = "σκεπάζω"

• La planko estis kovrita per tapiŝo.
  (Το πάτωμα είχε καλυφθεί — τονίζεται το αποτέλεσμα.)

• La planko estis kovrata de tapiŝo.
  (Το πάτωμα ήταν καλυπτόμενο, έμφαση στη διάρκεια.)

Θεωρητικές ή αρνητικές ενέργειες

Κάποιες φορές προτιμάμε -at, όταν:

• Η ενέργεια είναι θεωρητική ή αβέβαιη.

• Η ενέργεια αρνείται ή αμφισβητείται.

Παραδείγματα:

• Ŝi devis esti konfirmata.
  (Έπρεπε να επιβεβαιωθεί — θεωρητική υποχρέωση, όχι βεβαιότητα.)

• La unueco de Esperanto neniam estos rompata.
  (Η ενότητα του Εσπεράντο ποτέ δεν θα διακοπεί — αρνητική πρόβλεψη.)

Επαναλαμβανόμενες ενέργειες

Για επαναλήψεις, προτιμούμε -at, εκτός αν:

• Δίνεται έμφαση στην κάθε μία ολοκλήρωση.

• Αναφέρεται συγκεκριμένος αριθμός επαναλήψεων → τότε -it.

Παραδείγματα:

• Dum la milito, la vilaĝo estis ofte bruligata.
  (Το χωριό καιγόταν συχνά — έμφαση στη συνέχεια.)

• La vilaĝo estis kvarfoje bruligita.
  (Το χωριό κάηκε τέσσερις φορές — έμφαση σε κάθε ολοκλήρωση.)

Itismo έναντι Atismo

Υπάρχει διαμάχη μεταξύ οπαδών του λεγόμενου "itismo" (σημασία = "πραγματοποιημένο") και "atismo" (σημασία = "χρονικό").

• Itistoj: -it σημαίνει πραγματοποιημένο, -at σημαίνει σε εξέλιξη ή επαναλαμβανόμενο.

• Atistoj: -at = "τη στιγμή που έγινε", -it = "πριν από τότε".

Η "κανονική" Εσπεράντο ακολουθεί το itismo, όπως φαίνεται σε τρία παραδείγματα από το Fundamento:

1. Georgo Vaŝington estis naskita la 22an de Februaro.
   (Ο Γ. Ουάσινγκτον γεννήθηκε...)

2. Li malbenis la tagon, en kiu li estis naskita.
   (Καταράστηκε τη μέρα που είχε γεννηθεί.)

3. Li estis mortigita de neniu.
   (Δεν δολοφονήθηκε από κανέναν.)

Δες και εδώ:

Η Γραμματική της Εσπεράντο.

Πίνακας Περιεχομένων Γραμματικής

Τι είναι η Εσπεράντο;

Γιατί να μάθει κανείς Εσπεράντο;