Αντωνυμίες

Προσωπικές αντωνυμίες

Οι προσωπικές αντωνυμίες (personaj pronomoj) δεν σχηματίζονται με καταλήξεις, αλλά έχουν σταθερή μορφή:

• mi (εγώ)

• vi (εσύ / εσείς)

• li (αυτός)

• ŝi (αυτή)

• ri (ουδέτερο 3ο πρόσωπο – μη δυαδική μορφή, νεωτερισμός, δες παρακάτω)

• ĝi (αυτό – για ζώα, αντικείμενα, έννοιες)

• ni (εμείς)

• ili (αυτοί / αυτές / αυτά)
  

• si (αυτοπαθής αντωνυμία 3ου προσώπου)

• oni (γενική αόριστη αντωνυμία, π.χ. "κάποιος", "ο κόσμος"

Παραδείγματα:

• Mi vidas la sunon. Βλέπω τον ήλιο.

• Vi legas la libron. Εσύ διαβάζεις το βιβλίο.

• Li kuras rapide. Αυτός τρέχει γρήγορα.

• Ŝi estas libera. Αυτή είναι ελεύθερη.

• La hundo soifas. Ĝi trinkas akvon! Το σκυλί διψά. Αυτό πίνει νερό!

• Ni parolas Esperanton! Εμεις μιλάμε Εσπεράντο!

• Vi skribas tekston. Εσείς γράφετε ένα κείμενο.

• Ili trinkas bieron kaj dancas. Αυτοί πίνουν μπύρα και χορεύουν.

• Ŝi lavas sin. Αυτή πλένεται.

• Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. Λένε πως η αλήθεια πάντα νικά.

Οι προσωπικές αντωνυμίες δέχονται αιτιατική (-n), αλλά ποτέ πληθυντικό αριθμό. Η ίδια η λέξη εκφράζει τον αριθμό στο πρώτο και τρίτο πρόσωπο. Διάκριση γένους υπάρχει μόνο στο τρίτο ενικό πρόσωπο.

Κτητικές αντωνυμίες

Οι κτητικές αντωνυμίες (posedaj pronomoj) σχηματίζονται από τις προσωπικές, απλά με την προσθήκη της κατάληξης -a:

• mia (δικός / δική / δικό μου)

• via (δικός / δική / δικό σου / σας)

• lia (δικός / δική / δικό του)

• ŝia (δικός / δική / δικό της)

• ĝia (δικός / δική / δικό του)

• nia (δικός / δική / δικό μας)

• ilia (δικός / δική / δικό τους)

• sia (αντανακλαστική κτητική)

Παραδείγματα:

• Li estas mia patro. Αυτός είναι ο πατέρας μου.

• Ŝi estas via patrino. Αυτή είναι η μητέρα σου.

• Li aŭskultas sian patron. Αυτός ακούει τον πατέρα του.

• Ŝi portas sian jupon. Αυτή φοράει τη φούστα της.

• Ĝi manĝas sian manĝaĵon. Αυτό τρώει το φαγητό του.

• Li estas nia patro. Αυτός είναι ο πατέρας μας.

• Li skribas vian tekston. Αυτός γράφει το κείμενο σας.

• Ili trinkas sian bieron. Αυτοί (αυτές - αυτά) πίνουν την μπύρα τους.

Προσοχή: Στο τρίτο πρόσωπο χρησιμοποιούμε πάντα την αντανακλαστική αντωνυμία sia για να εκφράσουμε ιδιοκτησία του υποκειμένου. Αν χρησιμοποιήσουμε κτητική αντωνυμία τρίτου προσώπου, τότε αναφερόμαστε σε άλλο άτομο, που έχει προαναφερθεί, και όχι στο υποκείμενο. Παράδειγμα:

• Kostas havas hundon. Nikos amas lian hundon = Ο Κώστας έχει ένα σκύλο. Ο Νίκος αγαπά τον σκύλο του [=όχι τον δικό του, του Κώστα].

Οι κτητικές αντωνυμίες δέχονται τόσο αιτιατική όσο και πληθυντικό αριθμό.

Λοιπές αντωνυμίες

Οι δύο πρώτες γραμμές του Πίνακα Απλών Λέξεων αφορούν 10 αντωνυμίες:

• ερωτηματικές / αναφορικές , kiu (ποιός-α-ο; ο οποίος-α-ο), kio (τι; ό,τι)

• δεικτικές, tiu (εκείνος-η-ο), tio (εκείνο)

• αόριστες, iu (κάποιος-α-ο), io (κάτι)

• περιληπτικές, ĉiu (καθένας-α-α), ĉio (κάθε τι)

• αρνητικές - neniu (κανένας-α-α), nenio (τίποτα)

  όλες δέχονται αιτιατική, ενώ μόνο οι πέντε πρώτες (όσες λήγουν σε u) και πληθυντικό.

Πρώτο Πρόσωπο

Mi (εγώ)

Mi είναι ενικός και δεν δείχνει γένος (ούτε αρσενικό ούτε θηλυκό).
Οι λέξεις mi και mia χρησιμοποιούνται από το άτομο που μιλάει για να αναφερθεί στον ίδιο.
Στη γραμματική, αυτό ονομάζεται πρώτο πρόσωπο.

Παραδείγματα:

• Mi venas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo. Έρχομαι από τον παππού και τώρα πηγαίνω στον θείο.

• Mi foriras, sed atendu min, ĉar mi baldaŭ revenos. Φεύγω, αλλά περίμενέ με γιατί σύντομα θα επιστρέψω.

Ni (εμείς)

Ni είναι πληθυντικός και επίσης δεν δείχνει γένος.
Οι λέξεις ni και nia χρησιμοποιούνται όταν το άτομο που μιλάει περιλαμβάνει τον εαυτό του μαζί με άλλους.
Το “ni” μπορεί να σημαίνει:

• εγώ και ένας ακόμα,

• εγώ και πολλοί άλλοι,

• εγώ και όλοι οι άλλοι άνθρωποι,

• εγώ και εσύ.

Το αν το ni περιλαμβάνει τον συνομιλητή ή όχι φαίνεται μόνο από τα συμφραζόμενα.

Παραδείγματα:

• Ni vidas per la okuloj kaj aŭdas per la oreloj. Βλέπουμε με τα μάτια και ακούμε με τα αυτιά.

• Ni disiĝis kaj iris en diversajn flankojn: mi iris dekstren, kaj li iris maldekstren. Χωρίσαμε και πήγαμε προς διαφορετικές κατευθύνσεις: εγώ πήγα δεξιά και αυτός αριστερά.
  (ni = εγώ και αυτός)

• La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. Η νύχτα ήταν τόσο σκοτεινή που δεν μπορούσαμε να δούμε τίποτα, ούτε καν μπροστά στη μύτη μας.

Δεύτερο Πρόσωπο

Vi (εσύ / εσείς)

Οι λέξεις vi και via χρησιμοποιούνται από το άτομο που μιλάει για να αναφερθεί σε αυτόν ή αυτούς που απευθύνεται.

Το vi:

• Μπορεί να είναι είτε ενικός είτε πληθυντικός, δηλαδή "εσύ" ή "εσείς"

• Δεν δείχνει φύλο

• Δεν δείχνει κοινωνική θέση ή βαθμό (είναι ουδέτερο)

• Μπορεί να περιλαμβάνει και άλλα άτομα που ανήκουν στην ίδια ομάδα με τον συνομιλητή.

Παραδείγματα:

• Sinjoro, vi estas neĝentila. Κύριε, είστε αγενής.

• Sinjoroj, vi estas neĝentilaj. Κύριοι, είστε αγενείς.

• Vi estas infanoj. Είστε παιδιά.

• Ĉu vi amas vian patron? Αγαπάτε τον πατέρα σας;

• Via parolo estas tute nekomprenebla kaj viaj leteroj estas ĉiam skribitaj tute nelegeble. Ο λόγος σας είναι εντελώς ακατανόητος και τα γράμματά σας είναι πάντα γραμμένα εντελώς δυσανάγνωστα.

• Sidigu vin, sinjoro! Καθίστε, κύριε!

Όταν το vi είναι υποκείμενο ρήματος σε -u (προστακτική), συχνά παραλείπεται:

• Rigardu! = (Vi) rigardu! ➤ Κοίτα!

Vi σε γενική χρήση

Σε κάποιες γλώσσες, το "vi" χρησιμοποιείται γενικά με την έννοια "κάποιος / οι άνθρωποι γενικά". Στην Εσπεράντο γι’ αυτό τον σκοπό χρησιμοποιείται το oni (βλ. παρακάτω).

Ci (παρωχημένο)

Το ci είναι ένα θεωρητικός αντωνυμικός τύπος που σημαίνει "εσύ" στον ενικό. Στην κανονική χρήση της Εσπεράντο, το vi χρησιμοποιείται για όλα τα πρόσωπα στα οποία απευθυνόμαστε, είτε είναι ένα είτε πολλά, είτε οικεία είτε επίσημα.

Τρίτο Πρόσωπο

Όλα όσα δεν είναι "mi" (εγώ), "ni" (εμείς) ή "vi/ci" (εσύ/εσείς), ανήκουν στο τρίτο πρόσωπο.

Αντωνυμίες τρίτου προσώπου:

• li, ŝi, ri, ĝi, ili → χρησιμοποιούνται για να αναφερθούμε σε κάτι ή κάποιον γνωστό, που δεν είναι ο ομιλητής ή ο συνομιλητής.

• oni → χρησιμοποιείται για να αναφερθούμε σε απροσδιόριστο πρόσωπο ή πρόσωπα.

• si → χρησιμοποιείται στη θέση των άλλων αντωνυμιών τρίτου προσώπου σε ορισμένες περιπτώσεις (ανακλαστική).

Li / Ŝi (Αυτός / Αυτή)

• Είναι ενικού αριθμού.

• Li / lia: χρησιμοποιούνται για άνδρα.

• Ŝi / ŝia: χρησιμοποιούνται για γυναίκα.

Παραδείγματα:

• Li estas knabo, kaj ŝi estas knabino. Αυτός είναι αγόρι και αυτή είναι κορίτσι.

• Li estas mia onklo. Ŝi estas mia onklino. Είναι ο θείος μου. Είναι η θεία μου.

• Mi renkontis vian patrinon kaj ŝian kolegon. Συνάντησα τη μητέρα σου και τον συνάδελφό της.

⚠️ Όταν δεν ξέρουμε το φύλο ή μιλάμε γενικά, χρησιμοποιούμε το αρσενικό:

• Ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. Καθένας που την έβλεπε, νόμιζε ότι έβλεπε τη μητέρα.

• Se vi iros al kuracisto, li povos helpi vin. Αν πας σε γιατρό, θα μπορέσει να σε βοηθήσει.

Η χρήση του li (αντί για ŝi) ως "ουδέτερο" αντωνυμικό έχει επικριθεί ως σεξιστική, αλλά πρόκειται κυρίως για γραμματική σύμβαση. Φυσικά, σε περιπτώσεις ασάφειας, μπορεί να χρησιμοποιηθεί: ŝi aŭ li, tiu persono, ri κ.λπ.

Ri – Ουδέτερη / μη δυαδική αντωνυμία

Το ri είναι προτεινόμενη ουδέτερη αντωνυμία τρίτου προσώπου ενικού αριθμού. Χρησιμοποιείται όταν:

• Το άτομο δεν αυτοπροσδιορίζεται ούτε ως άνδρας ούτε ως γυναίκα.

• Δεν θέλουμε να αποκαλύψουμε ή να υποθέσουμε φύλο.

• Σε αφηρημένες/γενικές αναφορές όταν δεν θέλουμε να χρησιμοποιήσουμε το "li" ως ουδέτερο.

Παράδειγμα:

• Ĉiu havis sian opinion, kaj ri esprimis ĝin libere. Ο καθένας είχε τη γνώμη του/της και την εξέφρασε ελεύθερα.

• Mi renkontis novan studenton. Ri estas tre simpatia. Συνάντησα έναν νέο φοιτητή. Είναι πολύ συμπαθητικό άτομο.

Το ri δεν είναι επίσημα γραμματικά αναγνωρισμένο ακόμα από όλους. Ο ίδιος ο Ζάμενχοφ είχει προτείνει τη χρήση του ĝi για αυτές τις περιπτώσεις. Αλλά πλέον το ri χρησιμοποιείται ήδη ενεργά από τα μέλη της LGBTQ+ κοινότητας και υποστηρίζεται από κινήσεις υπέρ της πιο συμπεριληπτικής γλώσσας.

Ĝi (Αυτό – για άψυχα / έννοιες / μικρά παιδιά / ζώα)

• Είναι ενικού αριθμού.

• Χρησιμοποιείται για άψυχα πράγματα, ζώα, αφηρημένες έννοιες, ή πολύ μικρά παιδιά (όταν το φύλο δεν έχει σημασία).

Παραδείγματα:

• La tranĉilo tranĉas bone, ĉar ĝi estas akra. Το μαχαίρι κόβει καλά, γιατί είναι κοφτερό.

• La infano ploras, ĉar ĝi volas manĝi. Το παιδί κλαίει, γιατί θέλει να φάει.

• Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. Έδειξα στο παιδί πού είναι η κούκλα του.

Εάν θέλουμε να τονίσουμε το φύλο του παιδιού ή του ζώου, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε li ή ŝi.

Ĝi μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για:

• Ονόματα συλλογικών ουσιαστικών (π.χ. familio = οικογένεια, popolo = λαός, το κοινό, armeo = στρατός κλπ.):

  • La publiko ne volis apliki la leĝon. Ĝi rifuzis ĝin. = Το κοινό δεν ήθελε να εφαρμόσει τον νόμο. Τον απέρριψε.

Oni – Απρόσωπη αντωνυμία

Η oni και η onia είναι αόριστες αντωνυμίες που χρησιμοποιούνται όταν αναφερόμαστε σε οποιονδήποτε άνθρωπο, σε πολλούς ή κάποιους μη καθορισμένους ανθρώπους, ή όταν δεν έχει σημασία ποιος είναι το υποκείμενο. Η oni είναι κατά κανόνα ενικού αριθμού, αλλά μπορεί και να ερμηνευτεί ως πληθυντικός, ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Δεν δηλώνει καθόλου φύλο.

Παραδείγματα:

• En malbona vetero oni povas facile malvarmumi. Σε κακοκαιρία, κάποιος μπορεί εύκολα να κρυώσει.

• Kiam oni estas riĉa (aŭ riĉaj), oni havas multajn amikojn. Όταν κανείς είναι πλούσιος (ή πλούσιοι), έχει πολλούς φίλους.

• Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. Λέγεται ότι η αλήθεια πάντα νικά.

• Kun bruo oni malfermis la pordegon, kaj la kaleŝo enveturis en la korton. Με θόρυβο άνοιξαν την πύλη και η άμαξα μπήκε στην αυλή.

• La malpura aero malsanigas onin. Ο μολυσμένος αέρας κάνει τον άνθρωπο να αρρωσταίνει.

• Oni devas atenti pri la krimuloj. Ili kapablas ŝteli eĉ oniajn vestaĵojn. Πρέπει να προσέχεις τους εγκληματίες. Είναι ικανοί να κλέψουν ακόμη και τα ρούχα σου.

Παρατήρηση:
Στην πράξη, οι τύποι onin και onia εμφανίζονται πολύ σπάνια. Λόγω αυτής της σπανιότητας, μερικοί ομιλητές τους αποφεύγουν, παρόλο που είναι γραμματικά σωστοί και μπορεί να είναι χρήσιμοι σε συγκεκριμένες περιπτώσεις.

Si – Η αυτοπαθής αντωνυμία τρίτου προσώπου

Η si και η sia είναι ειδικές αντωνυμίες του τρίτου προσώπου, που χρησιμοποιούνται αντί για τις κοινές αντωνυμίες li, ŝi, ri, ĝi, ili όταν αυτές αναφέρονται στο ίδιο πρόσωπο με το υποκείμενο της πρότασης.

Η si είναι άφυλη και μπορεί να είναι ενικού ή πληθυντικού αριθμού, ανάλογα με το ποιον/ποια αντικαθιστά.

Παραδείγματα για σύγκριση:

• Mi lavas min. Εγώ πλένω τον εαυτό μου.

• Ŝi lavas ŝin. Αυτή πλένει κάποια άλλη γυναίκα.

• Ŝi lavas sin. Αυτή πλένει τον εαυτό της.

• Ŝi vidas sian patrinon. Αυτή βλέπει τη δική της μητέρα.

• Ŝi vidas ŝian patrinon. Αυτή βλέπει τη μητέρα κάποιας άλλης γυναίκας.

• La hundo ludas per sia pilko. Ο σκύλος παίζει με τη δική του μπάλα.

• Ili lavas sin. Αυτοί πλένουν τους εαυτούς τους.

Η si δεν μπορεί ποτέ να είναι το υποκείμενο

Η si ποτέ δεν μπορεί να σταθεί ως υποκείμενο της πρότασης, ούτε μέρος του υποκειμένου.

❌ Si manĝas.
❌ Petro kaj si fiŝkaptas.
❌ Sia edzino estis kisata de li.

• Karlo kaj lia frato promenas en la parko. Ο Κάρλο και ο αδελφός του κάνουν βόλτα στο πάρκο.

• Karlo kun sia frato promenas en la parko. Ο Κάρλο μαζί με τον αδελφό του κάνουν βόλτα στο πάρκο. (εδώ το si είναι σωστό γιατί το υποκείμενο είναι μόνο ο Karlo)

Si σε παθητική σύνταξη

Η si/sia αναφέρεται πάντα στο γραμματικό υποκείμενο, ακόμη και αν αυτό δεν είναι το πρόσωπο που ενεργεί, δηλαδή σε παθητικές προτάσεις.

• Ŝi estas amata de siaj instruistinoj. Αυτή είναι αγαπητή από τις δικές της δασκάλες.

• Karlo estis akompanata de Petro al sia domo. Ο Κάρλο συνοδεύτηκε από τον Πέτρο στο δικό του (του Κάρλο) σπίτι.

• Karlo estis akompanata de Petro al lia domo. Ο Κάρλο συνοδεύτηκε από τον Πέτρο στο σπίτι του Πέτρο.

Η αυτοπαθής αντωνυμία si σε δευτερεύουσες προτάσεις

Η si / sia αναφέρεται πάντα στο υποκείμενο της δευτερεύουσας πρότασης και ποτέ στο υποκείμενο της κύριας πρότασης.

Παραδείγματα:

• Elizabeto rigardis la viron, kiu kombis al si la harojn. Η Ελισάβετ κοίταξε τον άντρα που χτένιζε τα δικά του μαλλιά. (Το si αναφέρεται στο kiu, δηλαδή στον άντρα, όχι στην Ελισάβετ.)

• Li vidis, ke la hundo ludas per sia pilko. Αυτός είδε ότι ο σκύλος παίζει με τη δική του μπάλα. (sia → του σκύλου)

• Mia avo diris, ke li tre amis sian patrinon. Ο παππούς μου είπε ότι αγαπούσε πολύ τη μητέρα του. (sian → του li, δηλαδή είτε του ίδιου του παππού, είτε κάποιου άλλου, ανάλογα με τα συμφραζόμενα.)

Μετοχές με -a = σαν δευτερεύουσες προτάσεις

Η μετοχή με -a συμπεριφέρεται σαν δευτερεύουσα πρόταση. Άρα η si/sia αναφέρεται στο υποκείμενο της κύριας πρότασης μόνο εφόσον η μετοχή σχετίζεται με αυτό:

• Karlo promenis kun virino vestita per sia plej bela vesto. Ο Κάρλο περπατούσε με μια γυναίκα ντυμένη με το πιο όμορφο δικό της ρούχο. (sia → της γυναίκας)

Συγκριτικές εκφράσεις kun kiel / ol = σαν υπονοούμενες δευτερεύουσες

• Ŝi amas lin kiel sin mem. Τον αγαπά όπως αγαπά τον εαυτό της.

• Ŝi amas lin pli ol sin mem. Τον αγαπά περισσότερο απ’ όσο αγαπά τον εαυτό της.

Υπάρχουν επίσης και μερικές άλλες ειδικές περιπτώσεις χρήσης της si, που αναφέρονται σε εξειδικευμένες Γραμματικές.

Δες και εδώ:

Η Γραμματική της Εσπεράντο.

Πίνακας Περιεχομένων Γραμματικής

Τι είναι η Εσπεράντο;

Γιατί να μάθει κανείς Εσπεράντο;