Προθήματα και Επιθήματα

Ο ρόλος των Προσθημάτων

Μια από τις πιο ισχυρές και πρακτικές πλευρές της Εσπεράντο είναι το σύστημα προσθημάτων, που επιτρέπει τον παραγωγικό και λογικό σχηματισμό λέξεων. Στα προσθήματα περιλαμβάνονται:

• Τα προθήματα (prefiksoj), που μπαίνουν πριν από τις ρίζες

• Τα επιθήματα (sufiksoj), που μπαίνουν μετά τις ρίζες και πριν την κατάληξη

Η γλώσσα λειτουργεί με τρόπο “σπονδυλωτό”: από λίγες ρίζες, σε συνδυασμό με προθήματα, επιθήματα και καταλήξεις, δημιουργείται μεγάλος αριθμός λέξεων, χωρίς να χρειάζεται απομνημόνευση κάθε ξεχωριστού όρου.

Πρόκειται για σταθερά, συνήθως μονοσύλλαβα μορφολογικά στοιχεία που δεν μεταβάλλονται, και χωρίζονται σε δύο βασικούς τύπους:

Προθήματα

Τα προθήματα (prefiksoj) είναι στοιχεία που μπαίνουν πριν τη ρίζα και μεταβάλλουν την έννοια της ρίζας αναλόγως της σημασίας τους. Μπορούν να χρησιμοποιηθουν περισσότερα από ένα, διαδοχικά.

π.χ. eks- (πρόθημα =πρώην) + edz (ρίζα =σύζυγος) + -o (κατάληξη ουσιαστικού) -> eksedzo (=ο πρώην σύζυγος)

Τα προθήματα είναι τα εξής (με έντονα γράμματα τα πιο χρήσιμα):

• bo – πρόθημα -> συγγένεια εξ αγχιστείας

  • patro = πατέρας -> bopatro = πεθερός

• ĉef – πρόθημα -> το πιο σημαντικό στοιχείο

  • urbo = πόλη -> ĉefurbo = πρωτεύουσα

• dis – πρόθημα -> διασκορπισμό, διαχωρισμό, διαμερισμό

  • sendi = στέλνω -> dissendi = μετάδοση, αναμετάδοση

• ek – πρόθημα -> αρχή δράσης, στιγμιαία ενέργεια

  • lerni = μαθαίνω -> eklerni = να αρχίζω να μαθαίνω

• eks – πρόθημα -> πρώην

  • prezidanto = πρόεδρος -> eksprezidanto = πρώην πρόεδρος

• ge – πρόθημα -> και τα δύο γένη (πάντα στον πληθυντικό)

  • frato = αδελφός -> gefratoj = τα αδέλφια και των δύο φύλων

• fi – πρόθημα -> μείωση ποιότητας

  • vorto = λέξη -> fivorto = βλαστήμια

• mal – πρόθημα -> το αντίθετο

  • juna = νέος -> maljuna = ο ηλικιωμένος

• mis – πρόθημα -> λάθος, αστοχία, αποτυχία

  • trafi = χτυπώ -> mistrafi = να χάσω (το τρένο πχ)

• pra – πρόθημα -> πρόγονος, απόγονος

  • avo = παππούς-> praavo = προπάππος

• re – πρόθημα -> επανάλληψη πράξης, επιστροφή

  • veni = έρχομαι -> reveni = επανέρχομαι

Παρότι στην Εσπεράντο δεν χρησιμοποιούνται διπλά γράμματα στις ρίζες, η δημιουργία λέξεων με χρήση προθημάτων μπορεί τελικά να οδηγήσει σε λέξεις με διπλά γράμματα. Αυτό είναι απόλυτα επιτρεπτό, γιατί διαφορετικά θα χανόταν η εύκολη ανγνώριση του προθήματος.

Παράδειγμα: mal (το αντίθετο) + longa (μακρύ) -> mallonga (μαλ-λόνγκα = κοντό).

Και μάλιστα, το διπλό ll προφέρεται κανονικά, σαν παρατεταμένο λλ.

Επιθήματα

Τα επιθήματα (sufiksoj) μπαίνουν μετά τη ρίζα, και πριν την κατάληξη. Και αυτά επίσης προσθέτουν στην έννοια της ρίζας επιπλέον σημασίες. Μπορούν να χρησιμοποιηθουν περισσότερα από ένα επιθήματα, τα οποία τοποθετούνται διαδοχικά.

π.χ. edz (ρίζα =σύζυγος) + -in- (επίθημα =θηλυκού γένους) + -o (κατάληξη ουσιαστικού) -> edzino (= η σύζυγος)

patr- + -in- + -et- + -o → patrineto = η μανούλα

Τα επιθήματα είναι τα παρακάτω (με έντονο τα πιο σημαντικά):

• aĉ – επίθημα -> παλιό-, κακό-

  • domo = σπίτι -> domaĉo = παλιόσπιτο

• ad – επίθημα -> (ουσ.)ενέργεια, (ρ.)συνεχόμενη πράξη

  • parolo = ομιλία -> parolado = το να μιλάει κανείς συνέχεια

• aĵ – επίθημα -> πράγμα, αντικείμενο

  • konstrui = να κατασκευάζω -> konstruaĵo = κατασκεύασμα

• an – επίθημα -> μέλος ομάδας

  • klubo = λέσχη -> klubano = μέλος λέσχης

• ar – επίθημα -> ομάδα, συλλογή, άθροισμα

  • arbo = δέντρο -> arbaro = δάσος

• ĉj – επίθημα -> αρσενικό χαϊδευτικό

  • avo = παππούς -> avoĉjo = παππούλης

• ebl – επίθημα -> δυνατότητα

  • manĝi = να τρώω -> manĝebla = βρώσιμος

• ec – επίθημα -> αφηρημένη ιδιότητα

  • bela = όμορφος -> bleleco = ομορφιά

• eg – επίθημα -> μεγενθυτικό

  • granda = μεγάλος -> grandega = τεράστιος

• ej – επίθημα -> τόπος, χώρος που γίνεται κάτι

  • lerni = να μαθαίνω -> lernejo = σχολείο

• em – επίθημα -> συνήθεια, ροπή

  • labori = να εργάζομαι -> laborema = εργατικός

• end – επίθημα -> πρακτέο (πρεπει να)

  • pagi = να πληρώνω -> pagenda = αυτό που πρέπει να πληρωθεί

• er – επίθημα -> θραύσμα, κομματάκι, σωματίδιο

  • pano = ψωμί -> panero = ψίχουλο

• estr – επίθημα -> αρχηγός, επικεφαλής, ηγέτης

  • lerni = να μαθαίνω -> lernestro = ο διευθυντής του σχολείου

• et – επίθημα -> μικρού μεγέθους, χαϊδευτικό

  • frato = ο αδελφός -> frateto = ο μικρός αδελφός

• id – επίθημα -> απόγονος

  • koko = κοκορας -> kokido = κοτόπουλο

• ig – επίθημα -> κάνω κάποιον ή κάτι να .. -> μετ. ρήμα

  • fali = πέφτω -> faligi = κάνω κάποιον να πέσει

• iĝ – επίθημα -> γίνομαι, καθίσταμαι .. -> αμετ. ρήμα

  • varma = ζεστός -> varmiĝi = να γίνομαι ζεστός

• il – επίθημα -> εργαλείο, όργανο, μέσο, συσκευή

  • tranĉi = να κόβω -> tranĉilo = μαχαίρι

• in – επίθημα -> θηλυκό γένος

  • instruisto = δάσκαλος -> instruistino = δασκάλα

• ind – επίθημα -> άξιο για κάτι

  • legi = να διαβάζω -> leginda = άξιος να διαβαστεί

• ing – επίθημα -> θήκη, υποδοχή

  • plumo = στυλό -> plumingo = θήκη για στυλό

• ism – επίθημα -> δόγμα, σύστημα, κίνημα, ιδεολογία

  • kapitalo = κεφάλαιο -> kapitalismo = καπιταλισμός

• ist – επίθημα -> επάγγελμα, συνεχής απασχόληση

  • ĵurnalo = εφημερίδα -> ĵurnalisto = δημοσιογράφος

• nj – επίθημα -> θηλυκό χαϊδευτικό

  • patrino = μητέρα -> panjo = μαμά

• obl – επίθημα -> πολλαπλασιαστικό

  • du = δύο -> duobla = πολλαπλασιασμένο με δύο, διπλάσιο

• on – επίθημα -> διαιρετικό

  • tri = τρία -> triono = το ένα τρίτο

• op – επίθημα -> ομάδα συγκεκριμένου αριθμού μελών

  • kvar = τέσσερα -> kvaropo = τετράδα

• uj – επίθημα -> δοχείο, φορέας, δέντρο, χώρα

  • mono = χρήμα -> monujo = πορτοφόλι

• ul – επίθημα -> ιδιότητα προσώπου, όντος

  • riĉa = πλούσιος -> riĉulo = πλούσιος άνθρωπος

• um – επίθημα -> αόριστο νόημα

  • butiko = κατάστημα -> butikumi = να κάνω βόλτα για ψώνια

Δομή σύνθετης λέξης

Η δομή των σύνθετων λέξεων μπορεί να είναι:

“προθήματα” + “ριζες” + “επιθήματα” + “καταλήξεις” -> λέξη

πχ. eks-edz-in-o = η πρώην σύζυγος (eks = πρώην, edz- = σύζυγος, -in- = θηλυκό), -o (κατάληξη ουσιαστικού).

Προσοχή: Γενικά δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε περισσότερα προσθήματα από το απόλυτα αναγκαίο σε μια λέξη. Αν υπερβάλλουμε μπορεί ο λόγος μας να φαίνεται πολύ δυσνόητος στον αναγνώστη / ακροατή μας.

Πλεονεκτήματα προσθημάτων

Το σύστημα δημιουργίας λέξεων με τη χρήση προσθημάτων έχει τα παρακάτω πλεονεκτήματα:

• Μικρός αριθμός βασικών στοιχείων → μέγιστος αριθμός λέξεων

• Ευκολία στην απομνημόνευση

• Προβλεψιμότητα και σαφήνεια νοήματος

• Μεγάλη εκφραστική ευχέρεια, ακόμα και σε αρχάριους

Παρακάτω θα παρουσιαστούν μερικά σημαντικά προθήματα και επιθήματα που έχουν μεγάλη σημασία στην δημιουργία λέξεων. Επίσης δύο επιθήματα για μετατροπή της μεταβατικότητας των ρημάτων.

Το αντίθετο mal-

Ένα από τα πιο χρήσιμα και χαρακτηριστικά προθήματα της Εσπεράντο είναι το mal-, το οποίο δηλώνει το ακριβώς αντίθετο μιας έννοιας.

Χρησιμοποιείται σε λέξεις που μπορούν να αποκτήσουν αντίθετο νόημα, χωρίς την ανάγκη απομνημόνευσης εντελώς διαφορετικής ρίζας.

Προσοχή, η έννοια του mal- δεν σημαίνει κάτι αρνητικό, όπως συμβαίνει με παρόμοια λεξίδια από κάποιες εθνικές γλώσσες. Σημαίνει απλά το αντίθετο!

Για παράδειγμα, η λέξη mal- (αντίθετο) + fermi (να κλείνω) = malfermi (να ανοίγω)

Χάρη στο mal-, η γλώσσα αποκτά έναν οικονομικό τρόπο διπλασιασμού του λεξιλογίου, γεγονός πολύτιμο για την εκμάθηση αλλά και την ενεργή χρήση της.

Για παράδειγμα:

• dekstre → maldekstre (δεξιά → αριστερά)

• nova → malnova (νέος → παλιός)

• juna → maljuna (νεαρός → ηλικιωμένος)

• feliĉa → malfeliĉa (ευτυχισμένος → δυστυχισμένος)

• ŝati → malŝati (συμπαθώ → αντιπαθώ)

• vera → malvera (αληθινός → ψευδής)

Αυτός ο μηχανισμός του αντίθετου βοηθά τον ομιλητή να σχηματίσει γρήγορα νέες λέξεις, βασισμένες σε ήδη γνωστές ρίζες. Έτσι, η Εσπεράντο προάγει τη λογική, την οικονομία και τη δημιουργικότητα στη χρήση του λεξιλογίου.

Το θηλυκό -in-

Ένα από τα πιο χρήσιμα και χαρακτηριστικά επιθήματα της Εσπεράντο είναι το -in-, που δηλώνει το θηλυκό γένος — εφόσον φυσικά η έννοια επιδέχεται τέτοια διαφοροποίηση. Αντί να χρησιμοποιούνται εντελώς διαφορετικές λέξεις για άνδρες και γυναίκες (όπως συμβαίνει στα ελληνικά), η Εσπεράντο απλώς προσθέτει το -in- στη ρίζα.

Για παράδειγμα:

• viro → virino (άνδρας → γυναίκα)

• knabo → knabino (αγόρι → κορίτσι)

• frato → fratino (αδελφός → αδελφή)

• patro → patrino (πατέρας → μητέρα)

• kuzo → kuzino (ξάδελφος → ξαδέλφη)

• avo → avino (παππούς → γιαγιά)

Το επίθημα -in- μειώνει τον αριθμό ριζών που χρειάζεται να μάθει κανείς, ενισχύοντας την οικονομία και τη λογική της γλώσσας. Αντί να απομνημονεύουμε νέες λέξεις, απλώς εφαρμόζουμε έναν σταθερό κανόνα.

Επίθημα ρημάτων -iĝ-

Ένα μεταβατικό (transitiva) ρήμα μπορεί να γίνει αμετάβατο (netransitiva) με τη χρήση του επιθήματος -iĝ-.

Το επίθημα -iĝ- προσθέτει στην έννοια του ρήματος το "γίνομαι, έρχομαι σε κατάστση".

Παραδείγματα μετατροπής μεταβατικού ρήματος σε αμετάβατο (με το -iĝ-):

• Mi bolas la akvon. Βράζω το νερό. (ενεργητικά)

• La akvo boliĝas. Το νερό βράζει. (παθητικά, αυτόνομα)

• La plano formiĝis en lia kapo. Το σχέδιο σχηματίστηκε στο μυαλό του.

• La kampoj tute sekiĝis. Τα χωράφια ξεράθηκαν εντελώς.

• Li ruĝiĝis pro honto. Αυτός κοκκίνησε από ντροπή.

Επίθημα ρημάτων -ig-

Αντιστροφως, ένα αμετάβατο μετατρέπεται σε μεταβατικό με το επίθημα -ig-.

Το επίθημα -ig- δηλώνει ότι "ενεργώ πάνω σε κάποιον / κάτι". Κάνω κάποιον / κάτι να είναι ή να γίνει/πάθει αυτό που εκφράζει η ρίζα, Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί αυτοτελώς (igi = κάνω κάποιον κάτι).

Παραδείγματα μετατροπής αμετάβατου ρήματος σε μεταβατικό (με το -ig-):

• La knabo sidas sur la sofo. Το παιδί κάθεται στον καναπέ.

• Mi sidigas la knabon sur la sofo. Κάνω το παιδί να καθίσει στον καναπέ.

• La brila suno origos la nubojn. Ο λαμπρός ήλιος θα χρυσώνει τα σύννεφα.

• Li volonte gastigas fremdulojn. Αυτός ευχαρίστως φιλοξενεί ξένους.

Δες και εδώ:

Η Γραμματική της Εσπεράντο.

Πίνακας Περιεχομένων Γραμματικής

Τι είναι η Εσπεράντο;

Γιατί να μάθει κανείς Εσπεράντο;